doğu timor ne demek?

Doğu Timor ya da resmî adıyla Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti, Güneydoğu Asya'da Avustralya ile Endonezya arasında yer alan bir ada devleti.¹ Tek komşusu Endonezya'ya bağlı Batı Timor'dur.² 14,609 km² yüz ölçümüne sahip olan Doğu Timor'un başkenti Dili'dir.³

16. yüzyılda Portekiz kolonisi olan Doğu Timor asırlarca Portekiz Timoru adıyla Portekiz'e bağlı kaldı. Endonezya tarafından işgal edilen Doğu Timor, 1975 yılında olarak Endonezya'nın 27. vilayeti oldu. 1999 yılında Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçti ve 20 Mayıs 2002'de bağımsız oldu. Doğu Timor Güneydoğu Asya'nın Katolik çoğunluklu nüfusuna sahip 2 devletinden biridir.

Kişi başına 800 $ millî geliri ile Doğu Timor gayri safi yurt içi hasıla ve satın alma gücü paritesi bakımından Asya'nın ve Dünya'nın en fakir ülkelerinden biridir. İnsani Gelişme Endeksine göre orta gelişmiş bir ülke olan Doğu Timor, dünya devletleri arasında gelişmişlik bakımından 142. gelmektedir.

Etimoloji

"Timor" sözcüğünün kökeni Timur sözcüğüdür. Resmî olarak Portekizce adı Timor-Leste (), gayriresmî olarak Tetumca adı Timór Lorosa'e ve bazen İngilizce adı kullanılır. Birleşmiş Milletler Fransızca olan Timor-L'este'i kullanır. Lorosa (Tetumca'da dünyanın "doğu"su) harfi harfine "doğan güneş" anlamına gelir.

Tarih

Erken Tarih

Timor halkının kökenleri Güneydoğu Asya'ya ve Avustralya'ya dayanır. İlk başlarda göçen çok küçük halk nesilden nesile dalga dalga büyümüş ve halk kalabalıklaşmıştır. İlk akrabaları Yeni Gine ve Avustralya, 40.000 yıl önce Doğu Timor'a göçmeyi başarmıştır. Milattan 3000 yıl önce doğuya doğru göçmeye başlayan Avustranasya'lılar Okyanusya adaları'na gelmişlerdir.

Bu halk Timor'da mümkün olduğunca tarımı geliştirmiştir. Son olarak gelişmiş, uygar Malay toplumu güney Çin ve kuzey Çinhindi'nden gelir.⁴⁵

Portekiz Koloniliği

Portekizliler, Avrupa'nın ilk kolonilerini 16. yüzyılda Güneydoğu Asya'da kurdu. Başta Timor Adası'nı ve etrafındaki adaları yönetmeye çalışmalarına rağmen sonradan bir tek Doğu Timor'da kolonilerini sürdürebilmişlerdir. Bu sırada Portekiz'de Habsburg Hanedanı hüküm sürmekteydi.

400 yıl kadar adayı idaresi altında tutan Portekiz, Karanfil Devrimi’yle birlikte bölgeden çekilmeye başlamıştır. FRETILIN ve UDT gibi etkisini giderek artıran gruplar, adanın yönetimini ele almak için kısa bir süre birbirleriyle çatışmışlardır. 28 Kasım 1975’te çatışmayı kazanan FRETILIN’in liderliğinde Doğu Timor bağımsızlığını ilan etmiştir. Ancak Endonezya’nın yanı başında Marksist–Leninist bir devletin kurulmasından duyduğu rahatsızlık, iki ülke arasında savaş çıkmasına neden olmuştur. 7 Aralık 1975’te Doğu Timor’un başkenti olan Dili’ye havadan ve denizden saldıran Endonezya, şehri çok geçmeden kontrolü altına almıştır. Baucau’nun da kaybedilmesinin ardından, Sovyetler Birliği ve Çin’den aldığı destekle FRETILIN dağlara çekilmiştir. Endonezya işgal sırasında hedef ayrımı gözetmemiş, sivillere de şiddet uygulamıştır. 17 Temmuz 1976’da Doğu Timor, Endonezya’nın 27. vilayeti haline getirilmiştir.

1999 yılını takiben Birleşmiş Milletler'in araya girmesiyle özerkliğin verilmesinin ardından Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçmiş ve 1999 yılında yapılan referandumun ardından 20 Mayıs 2002'de Doğu Timor yeniden bağımsızlığını kazanmıştır. 1999 yılında yapılan referandum sonrasında ve 2006 yılında rakip siyasi partiler, çeteler ve kabileler arasındaki çatışmalar ve ayaklanmalar sırasında başkent Dili ve diğer Doğu Timor kasabaları yakılarak ağır hasar görmüştür. Nüfusun çoğu mülteci kamplarına kaçmıştır ve gerginlik hâlâ devam etmektedir.

Bölge ve Belediyeler

Doğu Timor'da 14 bölge vardır:

Bu 14 bölge 66 alt bölge, 452 sucos ve 2.233 kasaba, köy ve küçük köye ayrılır.⁶

Coğrafya

Malay Takımadalarına bağlı Küçük Sunda Adalarının bir parçası olan Timor adası bu takımadanın en büyük adasıdır.⁷ Kuzeydeki dağlık adalardan Ombai ve Wetar Boğazı ile ayrılan Timor Avustralya'dan güneydeki Timor Denizi ile ayrılır.⁸ Ülkenin batıdan Endonezya'ya bağlı olan Doğu Nusa Tenggara bölgesi ile komşudur.⁹ Doğu Timor'un en yüksek yeri Ramelau Dağı (ya da Tatamailau Dağı)'dır. 2.963 m

Ülkenin iklimi tropikal iklimdir. Ülke sıcak ve nemlidir. Ülkede kurak ve yağmurlu geçen 2 mevsim vardır. Başkent, en büyük şehir ve liman olan Dili'dir ve ülkenin kent denilebilecek tek şehridir. İkinci büyük şehir ise bir doğu kasabası olan Baucau'dur. Dili'de uluslararası bir havalimanı, Baucau, Suai ve Oecusse gibi daha küçük şehirlerde ise küçük havaalanları vardır.

Demografi

Doğu Timor nüfusu yaklaşık 1 milyondur. Son zamanlarda yetişkin nüfus oranı, yüksek doğum oranları ile artmaya başlamıştır, nüfusun artmasında mültecilerin ülkelerine geri dönmesinin katkısı vardır. Nüfus özellikle başkent ve tek kenti Dili'de yoğunlaşmıştır.

Din

Doğu Timor, Filipinler ile birlikte Asya'da Katolik nüfusun en yoğun olduğu 2 ülkeden biridir. Halkın %96,9'u Katolik, %2,2'si Protestan, %0,3'ü Müslüman ve geri kalanı Hinduizm, Budizm ile diğer yerel dinlere mensuptur.

Dil

Doğu Timor'da 2 resmî dil vardır. Bunlar, Portekizce ve Avustronezya dillerinden biri olan Tetum'dur.¹⁰ Halk arasında Tetum daha çok kullanılır. Bu iki dilden sonra Endonezce ve yerli dilleri konuşulmaktadır.

En önemli 15 yerli dil: Bekais, Bunak, Dawan, Fataluku, Galoli, Habun, Idalaka, Kawaimina, Kemak, Lovaia, Makalero, Makasai, Mambai, Tokodede ve Wetarese'dir.

Tatiller

Doğu Timor'da resmi tatiller tarihi olayları anmak, bağımsızlık ve din (Katoliklik ve Müslümanlık) için yapılır.Timor-Leste Law no. 10/2005 (16.7 KiB ).

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Tarih</th> <th>İsim</th> <th>Not </tr></th> <th>1 Ocak</th> <th><a href="Yılbaşı" title="wikilink">Yılbaşı</a></th> <th></tr></th> <th>Değişken</th> <th><a href="Kurban_Bayramı" title="wikilink">Idul Adha</a></th> <th></tr></th> <th>Mart-Nisan</th> <th>İyi Cuma</th> <th></tr></th> <th>1 Mayıs</th> <th>İşçi Bayramı</th> <th></tr></th> <th>20 Mayıs</th> <th>Bağımsız yenilenme günü</th> <th><a href="Birleşmiş_Milletler" title="wikilink">Birleşmiş Milletler</a> egemenliğin birleşmiş milletler tarafından devredilmesi, 2002 </tr></th> <th>Mayıs-Haziran</th> <th><a href="Corpus_Christi_(feast)" title="wikilink">Corpus Christi</a></th> <th></tr></th> <th>30 Ağustos</th> <th>Halka Danışma Günü</th> <th>Halkoylaması yıldönümü, 1999 </tr></th> <th>1 Kasım</th> <th>Tüm Azizler günü</th> <th></tr></th> <th>2 Kasım</th> <th>Tüm Ruhlar günü</th> <th></tr></th> <th>12 Kasım</th> <th>Ulusal Gençler günü</th> <th><a href="Dili_katliami" title="wikilink">Santa Cruz katliamı</a> yıldönümü, 1991 </tr></th> <th>28 Kasım</th> <th>Bağımsızlığın ilanı günü</th> <th>1975 </tr></th> <th>Değişken</th> <th><a href="Ramazan_Bayramı" title="wikilink">Ramazan Bayramı</a></th> <th></tr></th> <th>7 Aralık</th> <th>Ulusal Kahramanlar günü</th> <th><a href="Endonezya" title="wikilink">Endonezya</a>'nın Doğu Timor'a saldırısı, 1975 </tr></th> <th>8 Aralık</th> <th><a href="Immaculate_Conception" title="wikilink">Immaculate Conception</a></th> <th></tr></th> <th>25 Aralık</th> <th><a href="Noel" title="wikilink">Noel</a></th> <th></tr></th> </tr> </thead> <tbody> </tbody> </table>

Resmi "Anısına tarihler" bunlar tatil değildir fakat iş zamanından kısıntılar yapar;

<table> <thead> <tr class="header"> <th>Tarih</th> <th>İsim </tr></th> <th>Şubat-Mart</th> <th>Paskalya öncesi perhizin ilk çarşambası </tr></th> <th>Mart-Nisan</th> <th>Kutsal Perşembe </tr></th> <th>Mayıs-Haziran</th> <th>Miraç </tr></th> <th>1 Haziran</th> <th>Uluslararası çocuklar günü </tr></th> <th>20 Ağustos</th> <th>Doğu Timor Silahlı Kuvvetler Kurtuluş günü (FALINTIL) </tr></th> <th>3 Kasım</th> <th>Ulusal kadınlar günü </tr></th> <th>10 Aralık</th> <th>Uluslararası insan hakları günü </tr></th> </tr> </thead> <tbody> </tbody> </table>